Duurzaamheid, MvO: Filosofie voor een betere wereld - Floris van den Berg

In de colleges & trainingen die ik verzorg op het gebied van Procesmanagement, Prestatiemanagement, Kwaliteitsmanagement, Logistiek, Organisatiekunde en Bedrijfseconomie besteed ik steeds meer aandacht aan duurzaamheid & MvO (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen). Duurzaamheid is bijvoorbeeld een van de doel-vlakken in onderstaand Procesmanagement-model. 

Om duurzaamheidsdoelen te realiseren is het nodig om processen daartoe in te richten en te verrichten. (Lees meer of dat Procesmanagement-model elders op deze blog: http://gossekorte.blogspot.com/2010/12/procesmanagement.html) In het kader van duurzaamheid en MvO heb ik onlangs het boek van Floris van den Berg, Filosofie voor een betere wereld, gelezen.

'Ik merk er helemaal niets van dat de aarde opwarmt, dat de zeeën worden leeggevist, dat de aarde ontbost, de woestijnen groeien, dat er grote plastic eilanden in de oceaan drijven, dat rivieren vervuild zijn, dat er honger is, dat miljoenen mensen in sloppenwijken wonen, dat er vrouwen onderdrukt worden, dat er honderden miljoenen dieren in de intensieve veehouderij worden gemarteld, dat er oorlogen zijn, dat er zoetwatertekorten zijn, gebrek aan medicijnen, gebrek aan zorg, gebrek aan onderwijs, of een goede infrastructuur. Ik weet wel dat het zo is en ik weet ook dat mijn levensstijl bijdraagt aan die problemen, maar in de wereld om mij heen gaat het om heel andere zaken. Wij leven hier in Utopia.' Dit valt te lezen in Filosofie voor een betere wereld van Floris van den Berg. Hierin legt hij uit dat de wereld prettiger, rechtvaardiger, mooier, gelukkiger, gezonder, vrijer, diervriendelijker, welvarender en duurzamer georganiseerd kan worden. Namelijk door universeel subjectivisme. Universeel subjectivisme neemt als perspectief het individueel leed en probeert dat te verminderen en het geluk te bevorderen.

Universeel subjectivisme
Universeel subjectivisme is een gedachte-experiment waarbij jij zelf de wereld/ de samenleving zelf mag inrichten. Er is daarbij echter een belangrijk gegeven: vast staat dat jijzelf in die samenleving terecht zult komen, alleen weet je niet in welke hoedanigheid. Man, vrouw, kind, slim, dom, gehandicapt, homoseksueel, huidskleur xyz, koe, varken, kip, etc. Hoe zou het dan in jouw samenleving eraan toegaan als je de slechts denkbare positie in zou moeten nemen? Stel je bent koffieboer in Brazilië? Vrouw in het Midden-Oosten? Asielzoeker in Nederland? Koe in India? Stier in Pamplona? etc. Hoe zou dan jouw wereld/ samenleving door jou ingericht worden? Hoe zou jij willen dat diegenen die een betere positie innemen in de wereld/ samenleving zich zouden gedragen? 

Wat is er mis in de wereld?

Floris van den Berg geeft aan dat er belangwekkende documentaires gemaakt zijn over wat er allemaal mis is in de wereld. Our Daily Bread laat bijvoorbeeld de herkomst van een aantal belangrijke voedselproducten zien. 



In We feed the world wordt getoond hoe arme boeren in Brazilie, waar de aarde heel vruchtbaar is, toch verhongeren omdat grote bedrijven alleen maar sojabonen verbouwen. 



In Glass Walls legt Paul McCartney uit hoe het eraan toe kan gaan in slachthuizen. 





Als ik iedereen een film kon laten zien, dan zou ik ze Earthlings laten zien, aldus Peter Singer. 




Natuurlijk was de film van Al Gore, An Inconvenient Truth, voor veel mensen een eyeopener. 


De Zweedse documentaire The Planet is helder en shockerend. In vier afleveringen worden verschillende aspecten van de milieuproblematiek uiteengezet. 



Charles Moore ontdekte in 1997 een groot plastic eiland in de oceaan.


 
In de film Black Gold. A film about Coffee and Trade is te zien hoe koffieboeren in Ethiopie die 's werelds beste koffie verbouwen leven: erbarmelijk, op een absoluut bestaansminimum, aan de rand van honger.  

 

Stel, jij bent geboren op het platteland van Ethiopië in een familie van koffieboeren. Je verbouwt kwalitatief excellente koffie die op de markt veel geld oplevert, maar jijzelf ontvangt maar zo'n fractie van dat bedrag dat je je gezin nauwelijks kunt onderhouden. Zou je dan niet willen dat je een betere, eerlijker prijs kreeg voor je product? Zou jij in de schoenen van die koffieboer willen staan? Dat is een belangrijk moreel criterium. Als je de rollen in principe om kunt draaien, dan is het moreel in orde. Zodra er een rollenpatroon is dat niet omkeerbaar, dan is dat moreel verkeerd. 

Bij elk product dat je als consument koopt zou je met iedereen in de productieketen moeten kunnen willen ruilen. Als je een banaan koopt bij de Albert Heijn zou je je kunnen voorstellen dat jij de vakkenvuller bent, de transporteur, de inkoper, de matroos op een vrachtschip en de bananenboer.


Vrijheid en gedrag
Universeel subjectivisme is een liberale theorie, dwz. dat de vrijheid van het individu centraal staat. Wat is vrijheid en wat is het gevolg voor duurzaam gedrag? Er zijn, volgens Floris van den Berg, 2 typen vrijheid:


  1. Negatieve (of goedkope) vrijheid: dit is vrijheid die bestaat in een land of organisatie omdat er weinig verboden wordt. Het gaat erom dat alles mag, zolang het anderen geen schade berokkent. Er is dan in een land of organisatie tolerantie voor dingen waar een ander helemaal geen respect voor of een hekel aan heeft. Een graadmeter voor de mate waarin deze vrijheid bestaat in een land is bijvoorbeeld het aantal voorzieningen voor nudisten. Je kunt vanuit geloof/ levensovertuiging bijvoorbeeld een afkeur hebben voor naaktrecreatie maar wel vinden dat het op plekken moet mogen. Kun je je het voorstellen, een gedeelte naaktstrand in Iran, Saudi Arabië of de Verenigde Staten? 
  2. Positieve (of dure) vrijheid: Bij positieve vrijheid faciliteert de overheid wensen en hobby's van mensen door middel van subsidies en vergunningen. Positieve vrijheid houdt ook in dat de overheid individuen beschermt tegen de grillen van het lot door een sociaal vangnet te creëren: zorg, uitkeringen etc. Mee kunnen blijven doen in de samenleving ondanks handicaps, tegenslag etc.

Verderop in het boek schrijft Floris van den Berg ook over vrijheid van expressie. Dat is het fundament van een open samenleving. Daarin gaat het erom dat mensen met verschillende denkbeelden en culturen vreedzaam naast elkaar leven en de opvattingen en cultuur van andere tolereren. Mensen hoeven geen respect te hebben voor elkaars opvattingen of cultuur. Tolerantie is genoeg. 

Een open samenleving heeft zowel maximale negatieve als positieve vrijheid. Mensen kunnen zelf zich gedragen zoals ze graag willen. Maar er zijn redenen om vrijheden binnen samenlevingen/ organisaties in te perken:

  1. In de eerste plaats om mensen te behoeden voor de zwakheid van de wil. Veiligheidsmaatregelen in de bouw zorgen bijvoorbeeld voor een afname van het aantal (fatale) ongelukken. 
  2. De tweede reden is om te voorkomen dat er aan anderen schade berokkent wordt die in eerste instantie niet kan worden voorzien, bijvoorbeeld veiligheidsvoorschriften inzake brandveiligheid.
  3. Ten derde is er een intuïtief argument, we willen toch niet in een samenleving wonen waarin mensen elkaar voor geld afmaken of de wereld voor geld kapot maken? Geldt dit ook voor duurzaamheid & MvO?

Duurzamer gedrag stimuleren
Duurzamer gedrag en maatschappelijk meer verantwoord gedrag moet gestimuleerd worden. Menselijk gedrag is volgens Floris van den Berg op enkele manieren te beïnvloeden waarbij er twee verschillende strategieën te onderscheiden zijn. Enerzijds door te proberen overtuigingen/ paradigma's van mensen te veranderen (door opvoeding, opleiding, voorlichting en propaganda bijvoorbeeld opvattingen, waarden&normen veranderen) en anderzijds door de situatie/ maatschappij (bijvoorbeeld met wetten en regels) zodanig in te richten dat mensen vanzelf het goede doen. 

De maatschappij/ situatie veranderen
Om duurzamer gedrag te stimuleren is het dus wenselijk om de maatschappij/ situatie te veranderen. Dat begint al op macro-niveau, met wet- en regelgeving. Milieukosten moeten bijvoorbeeld bij wet meer verdisconteerd worden. Tevens moeten er op papier afspraken worden gemaakt hoe om te gaan met gemeenschappelijke hulpbronnen. Dit i.v.m. de tragedy of the commons. Duurzaamheid is afhankelijk van goede internationale afspraken/ wetten.

In de huidige situatie verdisconteert het economische systeem de factor natuur niet. Natuur wordt gezien als iets waarvan je gratis gebruik kunt maken. Wanneer een dergelijk economisch systeem gekoppeld wordt aan technologische toepassingen in de landbouw, mijnbouw, winning van fossiele energiebronnen etc., dan begint de grote roofbouw. Deze roofbouw is met de industriële revolutie begonnen maar wordt zelden zo aangeduid. De dynamiek tussen vraag en aanbod bepaalt de prijs, maar hierin worden dus veel effecten en gevolgen niet verdisconteerd. Het gevolg van deze situatie is onwenselijk gedrag. Bijvoorbeeld even snel naar Verwegistan vliegen voor een korte vakantie in een vliegtuig met kerosine waar geen BTW over betaald is, zonder milieutaks en zonder een prijs te hoeven betalen aan omwonenden van een vliegveld die last van het lawaai hebben. Kerosine die er niet meer is voor generaties na ons. Die dus niet mee kunnen dingen in de huidige aanbod-vraag verhoudingen. Het huidige economische systeem is moreel verderfelijk, verkwistend en vervuilend en leidt tot dito menselijk gedrag. Een algemene regel hierbij is, hoe rijker mensen zijn hoe groter hun ecologische voetafdruk. Hoe meer geld, hoe meer verspilling. Wat goed is voor een individu in een bepaalde situatie op een bepaald moment is niet altijd goed voor de groep als geheel of de groepen die nog komen gaan (tragedy of the commons). De huidige moderne westerse samenleving en economie zijn gebaseerd op een wegwerpcultuur.

Een cultuuromslag is dus ook nodig. Een cultuuromslag (Waarden & Normen) kan mogelijk bereikt worden wanneer mensen in een andere situatie leven. Bijvoorbeeld wanneer mensen in een situatie leven waarin e.e.a. meer zichtbaar is. Er zijn websites waar je je eigen ecologische voetafdruk kunt berekenen, zoals myfootprint.org. De consequenties van gedrag worden daarmee meer zichtbaar.

Als slachthuizen glazen muren hadden (meer zichtbaar), dan was iedereen vegetariër geweest, zegt Paul McCartney op http://www.meat.org. Niemand ziet tegenwoordig hoe ons vlees op ons bord komt, zodat je het niet-duurzame en niet-maatschappelijk verantwoorde gedrag van mensen hen ook niet echt kwalijk kunt nemen.
 
De mensen veranderen
Tegelijkertijd moet ook getracht worden om "mensen te veranderen", hun overtuigingen, paradigma's, opvattingen te veranderen. Opvattingen veranderen begint bij een visie over hoe een duurzame wereld eruit ziet. Vergelijk het met Kennedy zijn rede uit 1961 waarin hij zei binnen 10 jaar een mens op de maan te willen hebben. Zo'n visie en project zou ook opgestart moeten worden met het vinden en ontwikkelen van duurzame energie, of het rendabel maken van zonne- of windenergie. 

Onderwijs, en dan vooral ethisch onderwijs, is ook cruciaal voor opvattingen veranderen. Het is belangrijk om jezelf in te kunnen leven in de situatie van iemand anders. Hoe kan dit beter dan door het lezen van literatuur? Als je een roman leest, zie je de wereld door de ogen van een ander mens. Als je dit vanzelf kunt doen, kun je het spel spelen en de wereld vanuit verschillende perspectieven zien. Ook Floris van den Berg probeert met zijn boek "Filosofie voor een betere wereld" aan te zetten tot gedragsverandering. Business schools en economische-opleidingen hebben eveneens een groene revisie nodig, geeft Floris van den Berg aan.

Dat is belangrijk, jezelf kunnen verplaatsen in de positie van een ander. Ook binnen organisaties. Daartoe zou bijvoorbeeld een specialist eens een paar dagen met een gesimuleerde ziekte patient moeten zijn in zijn/ haar eigen ziekenhuis. Een architect zou een paar dagen mee moeten werken bij een gehandicaptenzorgorganisatie wanneer hem/ haar gevraagd wordt daar een gebouw voor te ontwerpen. Etc.

Als mensen ervan overtuigd zijn dat het een morele noodzaak is om rekening te houden met de belangen van toekomstige generaties, dan zal de levensstijl van de huidige generaties duurzaam in plaats van uitbuitend moeten zijn. Maar dit zal volgens Floris van den Berg moeilijk en lastig zijn, vanwege psychologische en sociale barrières zoals groepsdruk. Je doet niet meer mee met de groep die wel vlees eet, autorijdt, op vlieg-vakantie gaat etc.   

Een voorbeeld van duurzaam gedrag
Joop Boer heeft zijn leven zo ingericht dat hij per jaar niet meer dan twee vuilniszakken vult. Zijn ecologische voetafdruk heeft hij geminimaliseerd tot 1,2 ha. (De gemiddelde Nederlander heeft 6,2 ha van de aarde nodig. Per wereldburger is 1,8 ha beschikbaar) Hij eet biologisch en is veganist, daarom heeft hij geen koelkast nodig. Niet de rijken der aarden zouden mensen tot voorbeeld moeten dienen, maar burgers zoals Joop Boer. Zie: http://www.leefbarewereld.nl/

Duurzaamheid en organisaties
Duurzaam werken binnen organisaties is zodanig werken dat anderen (nu en in de toekomst, in Fryslân of in Ethiopië) daar geen last of nadeel van ondervinden. In het boek van Floris van den Berg is duidelijk geworden dat duurzaam gedrag, ook door organisaties en door mensen in organisaties, gestimuleerd wordt door de omgeving/ situatie aan te passen en door de mens te veranderen. Binnen organisaties kan men bijvoorbeeld, in het kader van Procesmanagement, duurzaamheidsdoelen + prestatie indicatoren formuleren aan de bovenkant van onderstaand Proma-model en de processen (aan de onderkant van het Proma-model) daartoe inrichten.

Maatschappelijke verantwoording afleggen is bijvoorbeeld sterk in opkomst. Bijvoorbeeld in een apart duurzaamheid-jaarverslag. Een meetsysteem met Prestatie Indicatoren is daartoe geïntegreerd in de bedrijfsprocessen. En om de duurzaamheidsprestaties van organisaties op waarde te kunnen schatten zijn internationale maatstaven ontwikkeld waaraan organisaties kunnen voldoen. Het Global reporting initiative (GRI) is bijvoorbeeld inmiddels een breed gehanteerde en geaccepteerde standaard. Het zichtbaar maken van duurzaamheidsprestaties middels een dergelijk meetsysteem stimuleert binnen organisaties het nadenken over hoe het anders kan, duurzamer kan. Medewerkers zien namelijk hoe er verricht/ gepresteerd is en hebben ideeën hoe er nog beter verricht kan worden door 1. het product anders te ontwikkelen en samen te stellen, 2. het proces anders in te richten en uit te voeren, 3. het bedrijfsproces anders aan te sturen en 4. de organisatie anders in te richten.


Wat geen zin heeft? Ethische codes van organisaties
Sommige organisaties/ bedrijven stellen ethische codes op of ondertekenen die. (Ethiek is de zoektocht naar het goede leven: hoe moet ik leven?) Dat is van de zotte. Stel, je gaat in het huis van een vriendin een taart bakken en je stelt een code op waarin je belooft de keuken niet te zullen afbreken, dat je de poezen niet kwaad zult doen en dat je alles weer netjes zult opruimen. Dat is toch niet meer dan normaal? Economische activiteiten, net als het bakken van een taart, dienen niemand tot overlast te geven of rotzooi te veroorzaken. Is het nodig dat consumenten een code Eerlijk Winkelen opstellen waarin staat dat shoppers beloven geen goederen te ontvreemden en geen goederen in de winkel te beschadigen? Een dergelijke code vindt men belachelijk. En dat is dat ook. Waarom moeten bedrijven dan een ethische code opstellen? Dat betekent ten minste twee dingen: 1. dat ze in het verleden dingen deden die niet door de beugel konden en 2. dat ze zelf willen bepalen welke dingen wel en niet door de beugel kunnen.

Tot slot
Wilt u meer weten over duurzaamheid en MvO in relatie tot Procesmanagement. Neem gerust contact op: gosse.korte@daska.nl 

Reacties

Populaire posts van deze blog

Lean Six Sigma: de Measure fase (meten)

GAP-model of Servqual-model: klantverwachting overtreffen

Wie heeft mijn kaas gepikt? Samenvatting Johnson & Blanchard